संक्षेप रामायणम् - २९

श्लोकः 

श्रृड्गिवेरपुरे सूतं गड्गाकूले व्यसर्जयत् । 

गुहमासाद्य धर्मात्मा निषादाधिपतिं प्रियम् ।। २९ ।। 

सन्धिः 

श्रृड्गिवेरपुरे + सूतम् = श्रृड्गिवेरपुरे सूतम्

सूतम् + गड्गाकूले = सूतं गड्गाकूले । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

गड्गाकूले + व्यसर्जयत् = गड्गाकूले व्यसर्जयत्

गुहम् + अासाद्य = गुहमासाद्य 

अासाद्य + धर्मात्मा = अासाद्य धर्मात्मा 

धर्मात्मा + निषादाधिपतिम् = धर्मात्मा निषादाधिपतिम्

निषादादिपतिम् + प्रियम् = निषादादिपतिं प्रियम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

Meaning: 

श्रृड्गिवेरपुरे =  Shringivera puram

सूतम् = charioteer

गड्गाकूले = near the banks of Ganga

व्यसर्जयत् = leave

गुहम् = Guha

अासाद्य = obtainable

धर्मात्मा = noble hearted

निषादाधिपतिं = chief of the hunters/tribals

प्रियम् = beloved

Summary: 

The charioteer (in Shringiverapuram) leaves them at the bank of Ganga where the beloved Guha, the noble hearted chief of the hunters ...  

संक्षेप रामायणम् - २८

श्लोकः

सीताप्यनुगता रामं शशिनं रोहिणी यथा । 

पौरैरनुगतो दूरं पित्रा दशरथेन च ।। २८ ।। 

सन्धिः 

सीता + अपि = सीता अपि । 

अपि + अनुगता = अप्यनुगता । स्वर सन्धिः - इको यणचि

अनुगता + रामम् = अनुगता रामम्

रामम् + शशिनम् = रामं शशिनम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

शशिनम् + रोहिणी = शशिनं रोहिणी । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

रोहिणी + यथा = रोहिणी यथा 

पौरैः + अनुगतः = पौरैरनुगतः । विसर्ग सन्धिः - रेफः - रो रि

अनुगतः + दूरम् = अनुगतो दूरम् ।  विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप््लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः -  अाद् गुणः

दूरम् + पित्रा = दूरं पित्रा । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

पित्रा + दशरथेन = पित्रा दशरथेन 

दशरथेन + च = दशरथेन च 

Meaning: 

सीता = Sita

अपि = also

अनुगता = followed

रामम् = Rama

शशिनम् = moon

रोहिणी = ? 

यथा = as

पौरैः = With the citizens

अनुगतः = follow

दूरम् = distance

पित्रा = father

दशरथेन = with Dasharatha

च = and

Summary: 

Sita also followed Rama just as moon ...  with the citizens and King Dasharatha following them for a distance

संक्षेप रामायणम् - २७

श्लोकः 

जनकस्य कुले जाता देवमायेव निर्मिता । 

सर्वलक्षणसम्पन्ना नारीणामुत्तमा वधूः ।। २७ ।। 

सन्धिः 

जनकस्य + कुले = जनकस्य कुले

कुले + जाता = कुले जाता

जाता + देवमाया = जाता देवमाया 

देवमाया + इव = देवमायेव । स्वर सन्धिः - अाद् गुणः

इव + निर्मिता = इव निर्मिता 

सर्वलक्षणसम्पन्ना + नारीणाम् = सर्वलक्षणसम्पन्ना नारीणाम् 

नारीणाम् + उत्तमा = नारीणामुत्तमा

उत्तमा + वधूः = उत्तमा वधूः 

Meaning:

जनकस्य = Janaka's

कुले = lineage

जाता = born

देवमाया = Divine magic 

इव = like

निर्मिता = built

सर्वलक्षणसम्पन्ना = enriched with all the auspicious signs

नारीणाम् = Women's

उत्तमा = excellent

वधूः = young wife/bride

Summary: 

Born in the Janaka dynasty, built like divine maya, enriched with all the auspicious signs of a woman, She (Sita) is a bride par-excellence.  

संक्षेप रामायणम् - २६

श्लोकः

भ्रातरं दयितो भ्रातुः सोभ्रात्रमनुदर्शयन् । 

रामस्य दयिता भार्या नित्यं प्राणसमा हिता ।। २६ ।। 

सन्धिः 

भ्रातरम् + दयितः = भ्रातरं दयितः । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

दियतः + भ्रातुः = दयितो भ्रातुः ।  विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप््लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः -  अाद् गुणः

भ्रातुः सः = भ्रातुः सः ।

सः + भ्रात्रम् = सोभ्रात्रम् ।  विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप््लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः -  अाद् गुणः

भ्रात्रम् + अनुदर्शयन् = भ्रात्रमनुदर्शयन् ।

रामस्य + दयिता = रामस्य दयिता 

दयिता + भार्या = दयिता भार्या 

भार्या + नित्यम् = भार्या नित्यम् 

नित्यम् + प्राणसमा = नित्यं प्राणसमा । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

प्राणसमा + हिता = प्राणसमा हिता 

Meaning: 

भ्रातरम् = Brother (द्वितीया)

दयितः = beloved

भ्रातुः = brother

सः = he

भ्रात्रम् = brotherhood (द्वितीया)

अनुदर्शयन् = show

रामस्य  = Rama's

दयिता = beloved (स्री)

भार्या = wife

नित्यम् = constantly/regularly/always

प्राणसमा = equal to life

हिता = well wisher

Summary: 

He (Lakshmana) showed what brotherhood is all about. Rama's beloved wife Sita, a constant well wisher, ... 

संक्षेप रामायणम् - २५

श्लोकः 

तं व्रजन्तं प्रियो भ्राता लक्ष्मणोऽनुजगाम ह । 

स्नेहाद्विनयसम्पन्नः सुमित्रानन्दवर्धनः ।। २५ ।।

सन्धिः 

तम् + व्रजन्तम् = तं व्रजन्तम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

व्रजन्तम् + प्रियः = व्रजन्तं प्रियः । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

प्रियः + भ्राता = प्रियो भ्राता ।  विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप््लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः -  अाद् गुणः 

भ्राता + लक्ष्मणः = भ्राता लक्ष्मणः 

लक्ष्मणः + अनुजगाम = लक्ष्मणोऽनुजगाम ।  विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप््लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः -  अाद् गुणः, स्वर सन्धिः - एड् पदान्तादति

अनुजगाम + ह = अनुजगाम ह ।

स्नेहात् + विनयसम्पन्नः = स्नेहाद्विनयसम्पन्नः ।  व्यञ्जन सन्धिः - झलां जशोऽन्ते

विनयसम्पन्नः + सुमित्रानन्दवर्धनः = विनयसम्पन्नः सुमित्रानन्दवर्धनः

Meaning: 

तम् = him

व्रजन्तम् = at the end of his walk

प्रियः = loving

भ्राता = brother

लक्ष्मणः = Lakshmana

अनुजगाम = followed

ह = for the meter? 

स्नेहात् = for affection

विनयसम्पन्नः = rich in humility

सुमित्रानन्दवर्धनः = Sumitra's son ?

Summary: 

Affectionate brother Lakshmana/Sumitra's son follows Rama with humility

संक्षेप रामायणम् - २४

श्लोकः 

स जगाम वनं वीरः प्रतिज्ञामनुपालयन् । 

पितुर्वचननिर्देशात् कैकेय्याः प्रियकारणात् ।। २४ ।।

सन्धिः 

सः + जगाम = स जगाम ।  विसर्ग सन्धिः -  लोपः शाकल्यस्य

जगाम + वनम् = जगाम वनम्

वनम् + वीरः = वनं वीरः । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

वीरः + प्रतिज्ञाम् = वीरः प्रतिज्ञाम् ।

प्रतिज्ञाम + अनुपालयन् = प्रतिज्ञामनुपालयन्  ।

पितुः + वचन = पितुर्वचन । विसर्ग सन्धिः - रेफः - रो रि

वचन + निर्देशात् = वचन निर्देशात् 

निर्देशात् + कैकेय्याः = निर्देशात् कैकेय्याः 

कैकेय्याः + प्रियकारणात् = कैकेय्याः + प्रियकारणात् । विसर्ग सन्धिः - उपद्मानीयः - कुप्वो पौ

Meaning: 

सः =  He

जगाम = go 

वनम् = forest

वीरः = brave 

प्रतिज्ञाम् = promise/pledge

अनुपालयन् = take care of

पितुः = Father

वचन = words

निर्देशात् =  direction

कैकेय्याः =  Of Kaikeyi's

प्रियकारणात् = for the sake of ? 

Summary:

To take care of Dasharatha's promise, Rama was asked to go the forest, by the Father's orders (words) and for the sake of Kaikeyi's reason. 

संक्षेप रामायणम् - २३

श्लोकः 

स सत्यवचनाद्राजा धर्मपाशेन संयतः ।

विवासयामास सुतं रामं दशरथः प्रियम् ।। २३ ।। 

सन्धिः 

सः + सत्यवचनात् = स सत्यवचनात् । विसर्ग सन्धिः -  लोपः शाकल्यस्य

वचनात् + राजा = वचनाद्राजा । व्यञ्जन सन्धिः - झलां जशोऽन्ते

राजा + धर्मपाशेन = राजा धर्मपाशेन 

धर्मपाशेन + संयतः = धर्मपाशेन संयतः 

विवासयामास + सुतम् = विवासयामास सुतम् 

सुतम् + रामम् = सुतं रामम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

रामम् + दशरथः = रामं दशरथः । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

दशरथः + प्रियम् = दशरथः प्रियम्

Meaning: 

सः = He

सत्यवचनात् = for his word

राजा = King

धर्मपाशेन = by the rope of Dharma

संयतः = held together

विवासयामास = send forth for

सुतम् = son

रामम् = Rama  

दशरथः = Dasharatha

प्रियम् = loved one

Summary: 

Held by the rope of Dharma, Dasharatha sent forth for his loving son, Rama. 

संक्षेप रामायणम् - २२

श्लोकः

पूर्वं दत्तवरा देवी वरमेनमयाचत । 

विवासनं च रामस्य भरतस्यभिषेचनम् ।। २२ ।। 

सन्धिः 

पूर्वम् + दत्तवरा = पूर्वं दत्तवरा । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

दत्तवरा + देवी = दत्तवरा देवी

देवी + वरमेन = देवी वरमेन 

वरमेन + मया = वरमेन मया 

मया + चत = मया चत

विवासनम् + च = विवासनं च । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

च + रामस्य = च रामस्य 

रामस्य + भरतस्यभिषेचनम् = रामस्य भरतस्यभिषेचनम्

Meaning: 

पूर्वम् = previously

दत्तवरा = given boon

देवी = queen

वरमेन = by a boon? 

मया = by me

चत = and ....

विवासनम् = banishing/expulsion

च = and

रामस्य = Rama's

भरतस्यभिषेचनम् = Bharatha's coronation

Summary: 

The queen wanted Rama's explusion and Bharatha's (her son's) coronation based on a 

previous boon/wish given by the King. 

संक्षेप रामायणम् - २१

श्लोकः

यौवराज्येन संयोक्तुमैच्छत् प्रित्या महीपतिः । 

तस्यभिषेकसम्भारान् दृष्ट्वा भार्याऽथ कैकयी ।। २१ ।।

सन्धिः 

यौवराज्येन + संयोक्तुम् = यौवराज्येन संयोक्तुम्

संयोक्तुम् + एच्छत्  = संयोक्तुमैच्छत् । स्वर सन्धिः - वृद्धिरादैच्

एच्छत् + प्रित्या = एच्छत् प्रित्या

प्रित्या + महीपतिः = प्रित्या महीपतिः

तस्यभिषेक + सम्भारान् = तस्यभिषेकसम्भारान्

सम्भारान् + दृष्ट्वा = सम्भारान् दृष्ट्वा

दृष्ट्वा + भार्याऽथ = दृष्ट्वा भार्याऽथ

भार्याऽथ + कैकयी = भार्याऽथ कैकयी

Meaning: 

यौवराज्येन = of the rights of the heir apparent

संयोक्तुम् = geared

एच्छत् = he wished

प्रित्या = on friendly terms

महीपतिः = king

तस्यभिषेक = his coronation

संभारान् = preparations

दृष्ट्वा = after seeing

भार्याऽथ = hen-pecked 

कैकयी = Kaikeyi

Summary: 

King Dashratha wished that Rama will be coronated, as he is the heir apparent, in a straight forward fashion. After seeing the preparations for Rama's coronation, Kaikeyi ...

संक्षेप रामायणम् - २०

श्लोकः

ज्येष्ठं ज्येष्ठगुणैर्युक्तं प्रियं दशरथः सुतम् । 

प्रकृतीनां हितैर्युक्तं प्रकृतिप्रियकाम्यया ।। २० ।।

सन्धिः 

ज्येष्ठम् + ज्येष्ठगुणैः = ज्येष्ठं ज्येष्ठगुणैः । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

ज्येष्ठगुणैः + युक्तम् = ज्येष्ठगुणैर्युक्तम् । विसर्ग सन्धिः - रेफः - ससजुषो रुः

युक्तम् + प्रियम् = युक्तं प्रियम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

प्रियम् + दशरथः = प्रियं दशरथः । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

दशरथः + सुतम् = दशरथः सुतम् 

प्रकृतीनाम् + हितैः = प्रकृतीनां हितैः । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

हितैः + युक्तम् = हितैर्युक्तम् । विसर्ग सन्धिः - रेफः - ससजुषो रुः

युक्तम् + प्रकृतिप्रियकाम्यया = युक्तं प्रकृतिप्रियकाम्यया । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

Meaning: 

ज्येष्ठम् = the most excellent, first or head

ज्येष्ठगुणैः = of excellent qualities

प्रियम् = love

दशरथः = King Dashratha

सुतम् = son

प्रकृतीनाम् = Nature's

हितैः = goodness (तृतीया)

युक्तम् = a pair

प्रकृति = naturally

प्रियकाम्यया = loveable

Summary: 

Sri Rama is King Dashratha's loving and eldest son, with all the excellent qualities. By nature, he is affectionate. 

संक्षेप रामायणम् - १९

श्लोकः 

धनदेन समस्त्यागे सत्ये धर्म इवापरः ।

तमेवंगुणसम्पन्नं रामं सत्यपराक्रमम् ।। १९ ।।

सन्धिः 

धनदेन + समः = धनदेन समः

समः + त्यागे = समस्त्यागे । विसर्ग सन्धिः - सकारः - विसर्जनीयस्य सः

त्यागे + सत्ये = त्यागे सत्ये

सत्ये + धर्म = सत्ये धर्म

धर्म + इव = धर्म इव

इव + अपरः = इवापरः । स्वर सन्धिः - अकः सवर्णे दीर्घः

तमेवम् + गुणसम्पन्नम् = तमेवम् गुणसम्पन्नम् 

गुणसम्पन्नम् + रामम् = गुणसम्पन्नं रामम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

रामम् + सत्यपराक्रमम् = रामं पराक्रमम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

Meaning: 

धनदेन = an epithet of Kubera

समः = equal to

त्यागे = in sacrifice

सत्ये = in truth

धर्म = Dharma (I don't think any english word can do justice to this word)

इव = emphasis particle

अपरः = no one else

तमेवम् = quite all these

गुणसम्पन्नम् =  rich in qualities

रामम् = Rama (द्वितीया)

सत्यपराक्रमम् = true prowess/heroic/courageous, ... 

Summary: 

Equivalent with Kubera in sacrifice and in truth and Dharma, none is equal to Rama, who is rich in all these qualities and is truly courageous. 

संक्षेप रामायणम् - १८

श्लोकः 

विष्णुना सदृशो वीर्ये सोमवत् प्रियदर्शनः ।

कालाग्निसदृशः क्रोधे क्षमया पृथिवीसमः ।। १८ ।।

सन्धिः 

विष्णुना + सदृशः = विष्णुना सदृशः

सदृशः + वीर्ये = सदृशो वीर्ये । विसर्ग सन्धिः - उकारः, स्वर सन्धिः - अाद् गुणः 

वीर्ये + सोमवत् = वीर्ये सोमवत् 

सोमवत् + प्रियदर्शनः = सोमवत् + प्रियदर्शनः 

कालाग्निसदृशः + क्रोधे = कालाग्निसदृश क्रोधे 

क्रोधे + क्षमया = क्रोधे क्षमया

क्षमया + पृथिवीसमः = क्षमया पृथिवीसमः 

Meaning: 

विष्णुना = Lord Vishnu (तृतीया)

सदृशः = looks like

वीर्ये = in valour

सोमवत् = plant like

प्रियदर्शनः = loved by all

कालाग्निसदृशः = like the Fire

क्रोधे = in anger

क्षमया = forgiveness (तृतीया)

पृथिवीसमः = like Earth

Summary: 

In valor, looks like Lord Vishnu, loved by all like the plants, in anger equivalent to the Fire and in forgiveness is like Mother Earth. 

संक्षेप रामायणम् - १७

श्लोकः

स च सर्वगुणोपेतः कौसल्यानन्दवर्धनः । 

समुद्र इव गाम्भीर्ये धैर्येण हिमवानिव ।। १७ ।।

सन्धिः 

स + च = स च

च + सर्वगुणोपेतः = च सर्वगुणोपेतः 

सर्वगुणोपेतः + कौसल्यानन्दवर्धनः = सर्वगुणोपेतः कौसल्यानन्दवर्धनः 

समुद्र + इव = समुद्र इव 

इव + गाम्भीर्ये = इव गाम्भीर्ये

गाम्भीर्ये + धैर्येण = गाम्भीर्ये धैर्येण

धैर्येण + हिमवानिव = धैर्येण हिमवानिव

Meaning: 

स = 

च = and

सर्वगुणोपेतः = endowed with good qualities

कौसल्यानन्दवर्धनः = growing as Kousalya's son

समुद्र = ocean 

इव = like

गाम्भीर्ये = depth/profundity/dignity

धैर्येण = with courage

हिमवान् इव = like the Himalayas

Summary:

Endowed with good qualities, he is growing as Kousalya's son, dignified like the ocean and courageous like the Himalayas.  

 

संक्षेप रामायणम् - १६

श्लोकः

सर्वदाभिगतः सद्भिः समुद्र इव सिन्धुभिः ।

अार्यः सर्वसमश्चैव सदैव प्रियदर्शनः ।। १६ ।।

सन्धिः

सर्वदाभिगतः + सद्भिः = सर्वदाभिगतः सद्भिः 

सद्भिः + समुद्र = सद्भिः समुद्र

समुद्र + इव = समुद्र इव 

इव + सिन्धुभिः = इव सिन्धुभिः 

अार्यः + सर्वसमः = अार्यः सर्वसमः

सर्वसमः + च = सर्वसमश्च । विसर्ग सन्धिः - सकारः - विसर्जनीयस्य सः, व्यञ्जन सन्धिः - स्तोश्रुना श्रुः

च + एव = चैव । स्वर सन्धिः - वृद्धिरेचि

एव + सदा = एव सदा 

सदा + एव = सदैव । स्वर सन्धिः - वृद्धिरेचि

एव + प्रियदर्शनः = एव प्रियदर्शनः

Meaning: 

सर्वदाभिगतः = always following/approaching

सद्भिः = 

समुद्र = rising

इव = like

सिन्धुभिः = with/by the ocean (तृतीया)

अार्यः = respected man

सर्वसमः = always balanced

च = and

एव = quite/exactly (a particle for emphasis)

सदा = always

एव = quite/exactly

प्रियदर्शनः = who is dear to all

Summary: 

Whom everybody follows, who rises like the ocean, a respected man, always balanced and who is dear to all. 

संक्षेप रामायणम् - १५

श्लोकः

सर्वशास्त्रार्थतत्वज्ञः स्मृतिमान् प्रतिभानवान् । 

सर्वलोकप्रियः साधुरदीनात्मा विचक्षणः ।। १५ ।।

सन्धिः 

सर्वशास्त्रार्थतत्वज्ञः + स्मृतिमान् = सर्वशास्त्रार्थतत्वज्ञः + स्मृतिमान्

स्मृतिमान् + प्रतिभानवान् = स्मृतिमान् + प्रतिभानवान्

सर्वलोकप्रियः + साधुः = सर्वलोकप्रियः साधुः

साधुः + अदीनात्मा = साधुरदीनात्मा । विसर्ग सन्धिः - रेफः - ससजुषोरुः

अदीनात्मा + विचक्षणः = अदीनात्मा विचक्षणः 

Meaning: 

सर्वशास्त्रार्थतत्वज्ञः = knowledgeable in the philosophies of all Shastras

स्मृतिमान् = prudent/discreet/versed in law

प्रतिभानवान् = splendid/bright/ready-witted/bold

सर्वलोकप्रियः = the favorite of the entire world

साधुः = saint/good person

अदीनात्मा = not depressed, high spirited people

विचक्षणः = clear sight

Summary: 

Rama is described as well versed in the Shastras, as a bright and ready-witted person, the favorite of the entire world, a saint/good person, high spirited and with a clear sight. 

 

संक्षेप रामायणम् - १४

श्लोकः

रक्षिता स्वस्य धर्मस्य स्वजनस्य च रक्षिता ।

वेदवेदाङ्गतत्वज्ञो धनुर्वेदे च निष्ठितः ।। १४ ।।

सन्धिः 

रक्षिता + स्वस्य = रक्षिता स्वस्य

स्वस्य + धर्मस्य = स्वस्य धर्मस्य

धर्मस्य + स्वजनस्य = धर्मस्य स्वजनस्य

स्वजनस्य + च = स्वजनस्य च 

च + रक्षिता = च रक्षिता

वेदवेदाङ्गतत्वज्ञः + धनुः = वेदवेदाङ्गतत्वज्ञो धनुः । विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप्‌लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः - अाद् गुणः

धनुः + वेदे = धनुर्वेदे । विसर्ग सन्धिः - रेफः - ससजुषोरुः

वेदे + च = वेदे च

च + निष्ठितः = च निष्ठितः

Meaning: 

रक्षिता = savior

स्वस्य = self's 

धर्मस्य = dharma's

स्वजनस्य = one's own people's 

च = and

रक्षिता = protector

वेदवेदाङ्गतत्वज्ञः = knower of vedas part by part (literally)

धनुः = bow

वेदे = in veda/field

च = and

निष्ठितः = well versed in 

Summary: 

Rama is the savior of his/his kinsmen's dharma and is well versed in the Vedas and specifically in archery. 

संक्षेप रामायणम् - १३

श्लोकः

प्रजापतिसमः श्रीमान् धाता रिपुनिषूदनः । 

रक्षिता जीवलोकस्य धर्मस्य परिरक्षिता ।। १३ ।। 

सन्धिः 

प्रजापतिसमः + श्रीमान् = प्रजापतिसमः श्रीमान्

श्रीमान् + धाता = श्रीमान् धाता

धाता + रिपुनिषूदनः = धाता रिपुनिषूदनः

रक्षिता + जीवलोकस्य = रक्षिता जीवलोकस्य 

जीवलोकस्य + धर्मस्य = जीवलोकस्य धर्मस्य

धर्मस्य + परिरक्षिता = धर्मस्य परिरक्षिता

Meaning: 

प्रजापतिसमः = equivalent to brahma/progenitor/Vishnu/sun-God/...

श्रीमान् = prosperous/rich person

धाता = supporter of the creation [giver]

रिपुनिषूदनः =  slayer of enemies

रक्षिता = protector/guardian/saviour

जीवलोकस्य = world's living creatures

धर्मस्य = justice's

परिरक्षिता = protector/guardian/saviour

Summary: 

Rama here is compare to Lord Brahma and is considered to be a generous, rich person who slays enemies. He is considered the saviour of justice and the living beings on earth. 

संक्षेप रामायणम् - १२

श्लोकः

धर्मज्ञः सत्यसन्धश्च प्रजानां च हिते रतः । 

यशस्वी ज्ञानसम्पन्नः शुचिर्वश्यः समाधिमान् ।। १२ ।।

सन्धिः 

धर्मज्ञः + सत्यसन्धः = धर्मज्ञः सत्यसन्धः 

सत्यसन्धः + च = सत्यसन्धश्च । विसर्ग सन्धिः - सकारः - विसर्जनीयस्य सः , व्यञ्जन सन्धिः - स्तोश्रुना श्रुः

च + प्रजानाम् = च प्रजानाम् 

प्रजानाम् + च = प्रजानां च । व्यञ्जन सन्धिः - अनुस्वारः - मोऽनुस्वारः 

च + हिते = च हिते

हिते + रतः = हिते रतः 

यशस्वी + ज्ञानसम्पन्नः = यशस्वी ज्ञानसम्पन्नः 

ज्ञानसम्पन्नः + शुचिः = ज्ञानसम्पन्नः शुचिः 

शुचिः + वश्यः = शुचिर्वश्यः । विसर्ग सन्धिः - रेफः - ससजुषोरुः

वश्यः + समाधिमान् = वश्यः समाधिमान् 

Meaning: 

धर्मज्ञः = knower of dharma

सत्यसन्धः = an epithet of Rama

प्रजानाम् = people's

च = and

हिते = goodness

रतः = engaged in

यशस्वी = honorable, famed

ज्ञानसम्पन्नः = rich in knowledge

शुचिः = pure in his dealing [virtuous, pious, clean]

वश्यः = self controlled [a dependant/servant]

समाधिमान् = having concentrated mind [profound or abstract meditation]

Summary: 

Rama is a knower of dharma/justice, a follower of truth and always engaged in the good for the people. He is honorable/famous, rich in knowledge, self controlled and having a concentrated mind. 

संक्षेप रामायणम् - ११

श्लोकः

समः समविभक्ताङ्गः स्निग्धवर्णः प्रतापवान् । 

पीनवक्षा विशालाक्षो लक्षीवाञ्छुभलक्षणः ।। ११ ।।

सन्धिः

समः + समविभक्ताङ्गः = समः समविभक्ताङ्गः 

समविभक्ताङ्गः + स्निग्धवर्णः = समविभक्ताङ्गः स्निग्धवर्णः

स्निग्धवर्णः + प्रतापवान् = स्निग्धवर्णः प्रतापवान् । विसर्ग सन्धिः - उपद्मानीयः - कुप्वो प

पीनवक्षा + विशालाक्षो = पीनवक्षा विशालाक्षो

विशालाक्षो + लक्षीवान् = वीशालाक्षो लक्षीवान् 

लक्षीवान् + शुभलक्षणः = लक्षीवाञ्छुभलक्षणः । व्यञ्जन सन्धिः - छत्वः - शश्छोऽटि

Meaning: 

समः = possessed of medium stature [equal]

समवीभक्ताङ्गः = equally divided parts/organs

स्निग्धवर्णः = glistening color

प्रतापवान् = courageous, heroic

पीनवक्षा = full chested, having a full bosom

विशालाक्षो = big eyes

लक्षीवान् = bearer of good marks/signs

शुभलक्षणः = auspicious signs

Summary: 

Rama's description continues: Equally divided parts of the body, glistening color, courageous, fully chested, big eyes and bearer of auspicious signs. 

संक्षेप रामायणम् - १०

श्लोकः

महोरस्को महेष्वासः गूढजत्रुररिन्दमः ।

अाजानुबाहुः सुशिराः सुललाटस्सुविक्रमः ।। १० ।।

सन्धिः 

महोरस्कः महेष्वासः = महोरस्को महेष्वासः । विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप्‌लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः - अाद् गुणः

महेष्वासः गूढजत्रुः = महेष्वासः गूढजत्रुः 

गूढजत्रुः + अरिन्दमः = गूढजत्रुररिन्दमः । विसर्ग सन्धिः - रेफः - रो रि

अाजानुबाहुः + सुशिराः = अाजानुबाहुः सुशिराः 

सुशिराः + सुललाटः = सुशिराः सुललाटः

सुललाटः + सुविक्रमः = सुललाटस्सुविक्रमः । विसर्ग सन्धिः - सकारः - विसर्जस्य सः

Meaning:

महोरस्कः = having broad chest [----]

महेष्वासः = holding mighty bow [great archer/warrior]

गूढजत्रु = whose collar covered with flesh [secret bone]

अरिन्दमः = conqueror of enemies

अाजानुबाहुः = long arms (literally upto the knees)

सुशिराः = good head? 

सुललाटः = having shapely forehead [-----]

सुविक्रमः = very valiant/bold/chivalrous -- possessed of charming gait

Summary:

The description of the qualities continues: great archer, conqueror of enemies, long arms, good head, very valiant, ... 

संक्षेप रामायणम् - ९

श्लोकः

बुद्धिमान् नीतिमान् वाग्मी श्रीमाञ्छत्रुनिबर्हणः । 

विपुलांसो महाबाहुः कम्बुग्रीवो महाहनुः ।। ९ ।।

सन्धिः 

बुद्धिमान् + नीतिमान् = बुद्धिमान् नीतिमान्

नीतिमान् + वाग्मी = नीतिमान् वाग्मी

वाग्मी + श्रीमान् = वाग्मी श्रीमान्

श्रीमान् + शत्रुनिबर्हणः = श्रीमाञ्छत्रुनिबर्हणः । व्यञ्जन सन्धिः - स्तोश्रुना श्रुः 

विपुलांसः + महाबाहुः = विपुलांसो महाबाहुः । विसर्ग सन्धिः - उकार: - अतो रोरप्‌लुतादप्‌लुते , स्वर सन्धिः - अाद् गुणः

महाबाहुः + कम्बुग्रीवः = महाबाहुः कम्बुग्रीवः । विसर्ग सन्धिः - जिह्वामूलीय: - कुप्वो क

कम्बुग्रीवः + महाहनुः = कम्बुग्रीवो महाहनुः । विसर्ग सन्धिः - उकार: - अतो रोरप्‌लुतादप्‌लुते , स्वर सन्धिः - अाद् गुणः

Meaningः 

बुद्धिमान् = intelligent, one who has wisdom

नीतिमान्  = sagacious, one who is just

वाग्मी = one who is eloquent

श्रीमान् = glorious [one who is wealthy]

शत्रुनिबर्हणः = destroyer of enemy

विपुलांसः = with large shoulders

महाबाहुः = long forearms

कम्बुग्रीवः = conch-shaped neck

महाहनुः = having stout chin   [big jaws]

Summary:

Rama's qualities are described here: wise, just, eloquent, wealthy, destructor of enemies, one with large shoulders, forearms and jaws, and has a conch-shaped neck. 

संक्षेप रामायणम् - ८

श्लोकः

इक्ष्वाकुवंशप्रभवो रामो नाम जनैः श्रुतः । 

नियतात्मा महाविर्यो द्युतिमान् धृतिमान् वशी ।। ८ ।।

सन्धिः 

इक्ष्वाकुवंशप्रभवः + रामः = इक्ष्वाकुवंशप्रभो रामः । विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप््लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः - अाद् गुणः

रामः + नाम = रामो नाम । विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप््लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः - अाद् गुणः

नाम + जनैः = नाम जनैः 

जनैः + श्रुतः = जनैः श्रुतः 

नियतात्मा + महाविर्यः = नियतात्मा महाविर्यः 

महाविर्यः + द्युतिमान् = महाविर्यो द्युतिमान् । विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप््लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः - अाद् गुणः

द्युतिमान् + धृतिमान् = द्युतिमान् धृतिमान्

धृतिमान् + वशी = धृतिमान् वशी

Meaning: 

इक्ष्वाकुवंशप्रभवः =  Ikshvaku dynasty lords (vibhakti 1, plural, prabhavaha)

रामः = Rama

नाम = name

जनैः = by the people (vibhakti 3, plural)

श्रुतः = heard

नियतात्मा = self restrained soul

महावीर्यः = very powerful     [महाविर्यः = great warrior]

द्युतिमान् = possessed of splendour

धृतिमान् = determined person

वशी = one who has conquered over sense organs [under control]

Summary: 

It was heard by the people that Rama named Ikshvanku dynasty lord had the following qualities: self control, very powerful, possessed of splendour and determination. 

संक्षेप रामायणम् - ७

श्लोकः

बहवो दुर्लभाश्चैव ये त्वया कीर्तिता गुणाः ।

मुने वक्ष्याम्यहं बुध्द्वा तैर्युक्तः श्रुयतां नरः ।।७।।

सन्धिः

बहवः + दुर्लभः = बहवो दुर्लभः । विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप्‌लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः - अाद् गुणः

दुर्लभाः + च = दुर्लभाश्च । विसर्ग सन्धिः - सकारः - विसर्जस्य सः, व्यञ्जन सन्धिः - स्तोश्रुना श्रुः

च + एव = चैव । स्वर सन्धिः - वृद्धिरेचि

एव + ये = एव ये 

ये + त्वया = ये त्वया 

त्वया + कीर्तिता = त्वया कीर्तिता

कीर्तिता + गुणाः = कीर्तिता गुणाः

मुने + वक्ष्यामि = मुने वक्ष्यामि

वक्ष्यामि + अहम् = वक्ष्याम्यहम् । स्वर सन्धिः - इको यणचि

अहम् + बुध्द्‌वा = अहं बुध्द्‌वा । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

बुध्द््वा + तैः = बुध्द्‌वा तैः 

तैः + युक्तः = तैर्युक्तः । विसर्ग सन्धिः - ससजुषोरुः

युक्तः + श्रुयताम् = युक्तः श्रुयताम् 

श्रुयताम् + नरः = श्रुयतां नरः । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

Meaning:

बहवः = many 

दुर्लभाः = difficult to be attained 

च = and 

एव = thus

ये  = whereby

त्वया = by you (vibhakti 3)

कीर्तिता = praised/celebrated/asserted

गुणाः = qualities

मुने = Oh sage (vibhakti 8)

वक्ष्यामि = say (as in i will say)

अहम् = i 

बुध्द्‌वा  = to know, understand, comprehend

तैः = by that (vibhakti 3, plural, "thath")

युक्तः = saint who has become one with the Supreme Spirit

श्रुयताम् = please hear [listen]

नरः  = man

Summary: 

Narada says, Oh sage, Listen, I will tell you about the man with the qualities that you described/praised ...

संक्षेप रामायणम् - ६

श्लोकः

श्रुत्वा चैतत्त्रिलोकज्ञो वाल्मिकेर्नारदोवचः । 

श्रुयतामिति चामन्त्र्य प्रहृष्टो वाक्यमब्रवीत् ।।६।।

सन्धिः

श्रुत्वा + च = श्रुत्वा च

च + एतत् = चैतत् । स्वर सन्धिः - वृद्धिरेचि

एतत् + त्रिलोकज्ञः = एतत्त्रिलोकज्ञः

त्रिलोकज्ञः + वाल्मिकिः = त्रिलोकज्ञो वाल्मिकिः । विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप््लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः - अाद् गुणः

वाल्मिकेः + नारदः = वाल्मिकेर्नारदः । विसर्ग सन्धिः - रेफः - ससजुषो रुः [वाल्मिकिः + नारदः = वाल्मिकेर्नारदः । विसर्ग सन्धिः - रेफः - ससजुषो रुः, स्वर सन्धिः - अाद् गुणः]

नारदः + वचः = नारदोवचः। विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप््लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः - अाद् गुणः

श्रुयतामिति + च = श्रुयतामिति च

च + अामन्त्रय = चामन्त्रय । स्वर सन्धिः - अकः सवर्णे दीर्घः

अामन्त्रय + प्रहृष्टः = अामन्त्रय प्रहृष्टः

प्रहृष्टः + वाक्यमब्रवीत् = प्रहृष्टो वाक्यमब्रवीत् । विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप््लुतोदप्‌लुते, स्वर सन्धिः - अाद् गुणः

Meaning: 

श्रुत्वा  = after hearing [listen]

च  = and

एतत् = this

त्रिलोकज्ञः = the knower of three worlds, Narada

वाल्मिकिः = Sage Valmiki

नारदः = Sage Narada

वचः  = told

श्रुयतामिति = hereby listen

च = and

अामन्त्रय = invited

प्रहृष्टः = pleased

वाक्यमब्रवीत् = spoke

Summary: 

The knower of the three worlds, Sage Narada, was pleased and invited Sage Valmiki to listen the answers for his question. 

संक्षेप रामायणम् - ५

Sloka: 

एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं परं कौतूहलं हि मे। 

महर्षे त्वं समर्थोऽसि ज्ञातुमेवंविधं नरम् ।।५।।

सन्धिः

एतत् + इच्छामि = एतदिच्छामि । व्यञ्जन सन्धिः - झलां जशोन्ते

इच्छामि + अहम् = इच्छाम्यहम् । स्वर सन्धिः - इको यणचि

अहम् + श्रोतुम् = अहं श्रोतुम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

श्रोतुम् + परम् = श्रोतुं परम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

परम् + कौतूहलम् = परं कौतूहलम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः

कौतूहलम् + हि = कौतूहलं हि । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः

हि + मे = हि मे

महर्षे + त्वम् = महर्षे त्वम्  

त्वम् + समर्थः = त्वं समर्थः । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

समर्थः + असि = समर्थोऽसि । विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप्‌लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः - अाद् गुणः, स्वर सन्धिः - एड़ः पदान्तादति

असि + ज्ञातुम् = असि ज्ञातुम्

ज्ञातुम् + एवम् = ज्ञातुमेवम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

एवम् + विधम् = एवंविधम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः  

विधम् + नरम् = विधं नरम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

Meaning: 

एतत्  = this

इच्छामि = desire/wish

अहम् = I

श्रोतुम् = hearing (shanich prayogam)

परम् = very

कौतूहलम् = curiosity [joyful/happy]

हि = because

मे = to me [vibhakti 6]

महर्षे = Oh sage (vibhakti 8)

त्वम् = you

समर्थः = expert/knowledgeable

असि = are

ज्ञातुम् = knowing

एवम् = thus in this manner

विधम् = quality

नरम्  = man

Summary: 

Sage Valmiki says: This is what I desire because it gives extreme joy on hearing the answer for my questions. Oh Maharishi, you are knowledgeable/an expert and thus know a man 

with such qualities?