संक्षेप रामायणम् - २१

श्लोकः

यौवराज्येन संयोक्तुमैच्छत् प्रित्या महीपतिः । 

तस्यभिषेकसम्भारान् दृष्ट्वा भार्याऽथ कैकयी ।। २१ ।।

सन्धिः 

यौवराज्येन + संयोक्तुम् = यौवराज्येन संयोक्तुम्

संयोक्तुम् + एच्छत्  = संयोक्तुमैच्छत् । स्वर सन्धिः - वृद्धिरादैच्

एच्छत् + प्रित्या = एच्छत् प्रित्या

प्रित्या + महीपतिः = प्रित्या महीपतिः

तस्यभिषेक + सम्भारान् = तस्यभिषेकसम्भारान्

सम्भारान् + दृष्ट्वा = सम्भारान् दृष्ट्वा

दृष्ट्वा + भार्याऽथ = दृष्ट्वा भार्याऽथ

भार्याऽथ + कैकयी = भार्याऽथ कैकयी

Meaning: 

यौवराज्येन = of the rights of the heir apparent

संयोक्तुम् = geared

एच्छत् = he wished

प्रित्या = on friendly terms

महीपतिः = king

तस्यभिषेक = his coronation

संभारान् = preparations

दृष्ट्वा = after seeing

भार्याऽथ = hen-pecked 

कैकयी = Kaikeyi

Summary: 

King Dashratha wished that Rama will be coronated, as he is the heir apparent, in a straight forward fashion. After seeing the preparations for Rama's coronation, Kaikeyi ...

संक्षेप रामायणम् - २०

श्लोकः

ज्येष्ठं ज्येष्ठगुणैर्युक्तं प्रियं दशरथः सुतम् । 

प्रकृतीनां हितैर्युक्तं प्रकृतिप्रियकाम्यया ।। २० ।।

सन्धिः 

ज्येष्ठम् + ज्येष्ठगुणैः = ज्येष्ठं ज्येष्ठगुणैः । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

ज्येष्ठगुणैः + युक्तम् = ज्येष्ठगुणैर्युक्तम् । विसर्ग सन्धिः - रेफः - ससजुषो रुः

युक्तम् + प्रियम् = युक्तं प्रियम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

प्रियम् + दशरथः = प्रियं दशरथः । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

दशरथः + सुतम् = दशरथः सुतम् 

प्रकृतीनाम् + हितैः = प्रकृतीनां हितैः । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

हितैः + युक्तम् = हितैर्युक्तम् । विसर्ग सन्धिः - रेफः - ससजुषो रुः

युक्तम् + प्रकृतिप्रियकाम्यया = युक्तं प्रकृतिप्रियकाम्यया । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

Meaning: 

ज्येष्ठम् = the most excellent, first or head

ज्येष्ठगुणैः = of excellent qualities

प्रियम् = love

दशरथः = King Dashratha

सुतम् = son

प्रकृतीनाम् = Nature's

हितैः = goodness (तृतीया)

युक्तम् = a pair

प्रकृति = naturally

प्रियकाम्यया = loveable

Summary: 

Sri Rama is King Dashratha's loving and eldest son, with all the excellent qualities. By nature, he is affectionate. 

संक्षेप रामायणम् - १९

श्लोकः 

धनदेन समस्त्यागे सत्ये धर्म इवापरः ।

तमेवंगुणसम्पन्नं रामं सत्यपराक्रमम् ।। १९ ।।

सन्धिः 

धनदेन + समः = धनदेन समः

समः + त्यागे = समस्त्यागे । विसर्ग सन्धिः - सकारः - विसर्जनीयस्य सः

त्यागे + सत्ये = त्यागे सत्ये

सत्ये + धर्म = सत्ये धर्म

धर्म + इव = धर्म इव

इव + अपरः = इवापरः । स्वर सन्धिः - अकः सवर्णे दीर्घः

तमेवम् + गुणसम्पन्नम् = तमेवम् गुणसम्पन्नम् 

गुणसम्पन्नम् + रामम् = गुणसम्पन्नं रामम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

रामम् + सत्यपराक्रमम् = रामं पराक्रमम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

Meaning: 

धनदेन = an epithet of Kubera

समः = equal to

त्यागे = in sacrifice

सत्ये = in truth

धर्म = Dharma (I don't think any english word can do justice to this word)

इव = emphasis particle

अपरः = no one else

तमेवम् = quite all these

गुणसम्पन्नम् =  rich in qualities

रामम् = Rama (द्वितीया)

सत्यपराक्रमम् = true prowess/heroic/courageous, ... 

Summary: 

Equivalent with Kubera in sacrifice and in truth and Dharma, none is equal to Rama, who is rich in all these qualities and is truly courageous. 

संक्षेप रामायणम् - १८

श्लोकः 

विष्णुना सदृशो वीर्ये सोमवत् प्रियदर्शनः ।

कालाग्निसदृशः क्रोधे क्षमया पृथिवीसमः ।। १८ ।।

सन्धिः 

विष्णुना + सदृशः = विष्णुना सदृशः

सदृशः + वीर्ये = सदृशो वीर्ये । विसर्ग सन्धिः - उकारः, स्वर सन्धिः - अाद् गुणः 

वीर्ये + सोमवत् = वीर्ये सोमवत् 

सोमवत् + प्रियदर्शनः = सोमवत् + प्रियदर्शनः 

कालाग्निसदृशः + क्रोधे = कालाग्निसदृश क्रोधे 

क्रोधे + क्षमया = क्रोधे क्षमया

क्षमया + पृथिवीसमः = क्षमया पृथिवीसमः 

Meaning: 

विष्णुना = Lord Vishnu (तृतीया)

सदृशः = looks like

वीर्ये = in valour

सोमवत् = plant like

प्रियदर्शनः = loved by all

कालाग्निसदृशः = like the Fire

क्रोधे = in anger

क्षमया = forgiveness (तृतीया)

पृथिवीसमः = like Earth

Summary: 

In valor, looks like Lord Vishnu, loved by all like the plants, in anger equivalent to the Fire and in forgiveness is like Mother Earth. 

संक्षेप रामायणम् - १७

श्लोकः

स च सर्वगुणोपेतः कौसल्यानन्दवर्धनः । 

समुद्र इव गाम्भीर्ये धैर्येण हिमवानिव ।। १७ ।।

सन्धिः 

स + च = स च

च + सर्वगुणोपेतः = च सर्वगुणोपेतः 

सर्वगुणोपेतः + कौसल्यानन्दवर्धनः = सर्वगुणोपेतः कौसल्यानन्दवर्धनः 

समुद्र + इव = समुद्र इव 

इव + गाम्भीर्ये = इव गाम्भीर्ये

गाम्भीर्ये + धैर्येण = गाम्भीर्ये धैर्येण

धैर्येण + हिमवानिव = धैर्येण हिमवानिव

Meaning: 

स = 

च = and

सर्वगुणोपेतः = endowed with good qualities

कौसल्यानन्दवर्धनः = growing as Kousalya's son

समुद्र = ocean 

इव = like

गाम्भीर्ये = depth/profundity/dignity

धैर्येण = with courage

हिमवान् इव = like the Himalayas

Summary:

Endowed with good qualities, he is growing as Kousalya's son, dignified like the ocean and courageous like the Himalayas.  

 

संक्षेप रामायणम् - १६

श्लोकः

सर्वदाभिगतः सद्भिः समुद्र इव सिन्धुभिः ।

अार्यः सर्वसमश्चैव सदैव प्रियदर्शनः ।। १६ ।।

सन्धिः

सर्वदाभिगतः + सद्भिः = सर्वदाभिगतः सद्भिः 

सद्भिः + समुद्र = सद्भिः समुद्र

समुद्र + इव = समुद्र इव 

इव + सिन्धुभिः = इव सिन्धुभिः 

अार्यः + सर्वसमः = अार्यः सर्वसमः

सर्वसमः + च = सर्वसमश्च । विसर्ग सन्धिः - सकारः - विसर्जनीयस्य सः, व्यञ्जन सन्धिः - स्तोश्रुना श्रुः

च + एव = चैव । स्वर सन्धिः - वृद्धिरेचि

एव + सदा = एव सदा 

सदा + एव = सदैव । स्वर सन्धिः - वृद्धिरेचि

एव + प्रियदर्शनः = एव प्रियदर्शनः

Meaning: 

सर्वदाभिगतः = always following/approaching

सद्भिः = 

समुद्र = rising

इव = like

सिन्धुभिः = with/by the ocean (तृतीया)

अार्यः = respected man

सर्वसमः = always balanced

च = and

एव = quite/exactly (a particle for emphasis)

सदा = always

एव = quite/exactly

प्रियदर्शनः = who is dear to all

Summary: 

Whom everybody follows, who rises like the ocean, a respected man, always balanced and who is dear to all. 

संक्षेप रामायणम् - १५

श्लोकः

सर्वशास्त्रार्थतत्वज्ञः स्मृतिमान् प्रतिभानवान् । 

सर्वलोकप्रियः साधुरदीनात्मा विचक्षणः ।। १५ ।।

सन्धिः 

सर्वशास्त्रार्थतत्वज्ञः + स्मृतिमान् = सर्वशास्त्रार्थतत्वज्ञः + स्मृतिमान्

स्मृतिमान् + प्रतिभानवान् = स्मृतिमान् + प्रतिभानवान्

सर्वलोकप्रियः + साधुः = सर्वलोकप्रियः साधुः

साधुः + अदीनात्मा = साधुरदीनात्मा । विसर्ग सन्धिः - रेफः - ससजुषोरुः

अदीनात्मा + विचक्षणः = अदीनात्मा विचक्षणः 

Meaning: 

सर्वशास्त्रार्थतत्वज्ञः = knowledgeable in the philosophies of all Shastras

स्मृतिमान् = prudent/discreet/versed in law

प्रतिभानवान् = splendid/bright/ready-witted/bold

सर्वलोकप्रियः = the favorite of the entire world

साधुः = saint/good person

अदीनात्मा = not depressed, high spirited people

विचक्षणः = clear sight

Summary: 

Rama is described as well versed in the Shastras, as a bright and ready-witted person, the favorite of the entire world, a saint/good person, high spirited and with a clear sight. 

 

संक्षेप रामायणम् - १४

श्लोकः

रक्षिता स्वस्य धर्मस्य स्वजनस्य च रक्षिता ।

वेदवेदाङ्गतत्वज्ञो धनुर्वेदे च निष्ठितः ।। १४ ।।

सन्धिः 

रक्षिता + स्वस्य = रक्षिता स्वस्य

स्वस्य + धर्मस्य = स्वस्य धर्मस्य

धर्मस्य + स्वजनस्य = धर्मस्य स्वजनस्य

स्वजनस्य + च = स्वजनस्य च 

च + रक्षिता = च रक्षिता

वेदवेदाङ्गतत्वज्ञः + धनुः = वेदवेदाङ्गतत्वज्ञो धनुः । विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप्‌लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः - अाद् गुणः

धनुः + वेदे = धनुर्वेदे । विसर्ग सन्धिः - रेफः - ससजुषोरुः

वेदे + च = वेदे च

च + निष्ठितः = च निष्ठितः

Meaning: 

रक्षिता = savior

स्वस्य = self's 

धर्मस्य = dharma's

स्वजनस्य = one's own people's 

च = and

रक्षिता = protector

वेदवेदाङ्गतत्वज्ञः = knower of vedas part by part (literally)

धनुः = bow

वेदे = in veda/field

च = and

निष्ठितः = well versed in 

Summary: 

Rama is the savior of his/his kinsmen's dharma and is well versed in the Vedas and specifically in archery. 

संक्षेप रामायणम् - १३

श्लोकः

प्रजापतिसमः श्रीमान् धाता रिपुनिषूदनः । 

रक्षिता जीवलोकस्य धर्मस्य परिरक्षिता ।। १३ ।। 

सन्धिः 

प्रजापतिसमः + श्रीमान् = प्रजापतिसमः श्रीमान्

श्रीमान् + धाता = श्रीमान् धाता

धाता + रिपुनिषूदनः = धाता रिपुनिषूदनः

रक्षिता + जीवलोकस्य = रक्षिता जीवलोकस्य 

जीवलोकस्य + धर्मस्य = जीवलोकस्य धर्मस्य

धर्मस्य + परिरक्षिता = धर्मस्य परिरक्षिता

Meaning: 

प्रजापतिसमः = equivalent to brahma/progenitor/Vishnu/sun-God/...

श्रीमान् = prosperous/rich person

धाता = supporter of the creation [giver]

रिपुनिषूदनः =  slayer of enemies

रक्षिता = protector/guardian/saviour

जीवलोकस्य = world's living creatures

धर्मस्य = justice's

परिरक्षिता = protector/guardian/saviour

Summary: 

Rama here is compare to Lord Brahma and is considered to be a generous, rich person who slays enemies. He is considered the saviour of justice and the living beings on earth. 

संक्षेप रामायणम् - १२

श्लोकः

धर्मज्ञः सत्यसन्धश्च प्रजानां च हिते रतः । 

यशस्वी ज्ञानसम्पन्नः शुचिर्वश्यः समाधिमान् ।। १२ ।।

सन्धिः 

धर्मज्ञः + सत्यसन्धः = धर्मज्ञः सत्यसन्धः 

सत्यसन्धः + च = सत्यसन्धश्च । विसर्ग सन्धिः - सकारः - विसर्जनीयस्य सः , व्यञ्जन सन्धिः - स्तोश्रुना श्रुः

च + प्रजानाम् = च प्रजानाम् 

प्रजानाम् + च = प्रजानां च । व्यञ्जन सन्धिः - अनुस्वारः - मोऽनुस्वारः 

च + हिते = च हिते

हिते + रतः = हिते रतः 

यशस्वी + ज्ञानसम्पन्नः = यशस्वी ज्ञानसम्पन्नः 

ज्ञानसम्पन्नः + शुचिः = ज्ञानसम्पन्नः शुचिः 

शुचिः + वश्यः = शुचिर्वश्यः । विसर्ग सन्धिः - रेफः - ससजुषोरुः

वश्यः + समाधिमान् = वश्यः समाधिमान् 

Meaning: 

धर्मज्ञः = knower of dharma

सत्यसन्धः = an epithet of Rama

प्रजानाम् = people's

च = and

हिते = goodness

रतः = engaged in

यशस्वी = honorable, famed

ज्ञानसम्पन्नः = rich in knowledge

शुचिः = pure in his dealing [virtuous, pious, clean]

वश्यः = self controlled [a dependant/servant]

समाधिमान् = having concentrated mind [profound or abstract meditation]

Summary: 

Rama is a knower of dharma/justice, a follower of truth and always engaged in the good for the people. He is honorable/famous, rich in knowledge, self controlled and having a concentrated mind. 

संक्षेप रामायणम् - ११

श्लोकः

समः समविभक्ताङ्गः स्निग्धवर्णः प्रतापवान् । 

पीनवक्षा विशालाक्षो लक्षीवाञ्छुभलक्षणः ।। ११ ।।

सन्धिः

समः + समविभक्ताङ्गः = समः समविभक्ताङ्गः 

समविभक्ताङ्गः + स्निग्धवर्णः = समविभक्ताङ्गः स्निग्धवर्णः

स्निग्धवर्णः + प्रतापवान् = स्निग्धवर्णः प्रतापवान् । विसर्ग सन्धिः - उपद्मानीयः - कुप्वो प

पीनवक्षा + विशालाक्षो = पीनवक्षा विशालाक्षो

विशालाक्षो + लक्षीवान् = वीशालाक्षो लक्षीवान् 

लक्षीवान् + शुभलक्षणः = लक्षीवाञ्छुभलक्षणः । व्यञ्जन सन्धिः - छत्वः - शश्छोऽटि

Meaning: 

समः = possessed of medium stature [equal]

समवीभक्ताङ्गः = equally divided parts/organs

स्निग्धवर्णः = glistening color

प्रतापवान् = courageous, heroic

पीनवक्षा = full chested, having a full bosom

विशालाक्षो = big eyes

लक्षीवान् = bearer of good marks/signs

शुभलक्षणः = auspicious signs

Summary: 

Rama's description continues: Equally divided parts of the body, glistening color, courageous, fully chested, big eyes and bearer of auspicious signs.