समासः

श्री श्री महाबलेश्वरमहोदयस्य समास पाठ तः मम notes अधः भवति।

इदानीं समासविषये किञ्चित् पठन् अस्मि। समासः चतुर्विदाः सन्ति।

• १) तत्पुरुषः
• २) द्वन्द्वः
• ३) बहुव्रीहिः
• ४) अव्ययीभावः

तत्पुरुषसमासः पुनः चतुर्विदाः सन्ति। ते सन्ति --

• १) सामान्यः
• २) कर्मधारयः
• ३) द्विगुः
• ४) नञ्चप्रभृतयः

सामान्यः तत्पुरुषः सप्त विदाः सन्ति। प्रथम तः, सप्तमि पर्यन्तं सन्ति।

१) द्वितीया तत्पुरुषः

• अ) द्वितीया श्रितातीतपतितगतात्यस्यतप्राप्तापन्नैः। द्वितीयाविभक्त्यन्तं पदं, उपर लिखित शब्दैः सह समस्यते इति। उदाहरणानि सन्ति कृष्णश्रितः, दुःखातीतः, ...
• अा) गम्यादीनाम् उपसंख्यानाम्। गमी, गामी, अादयः अत्र द्वितीयाविभक्त्यन्तपदेन सह समस्येते। उदाहरणानि सन्ति नगरगामी, ग्रामगमी, ...

२) तृतीया तत्पुरुषः

• अ) पूर्वसमोनार्थकलहनिपुणमिश्रश्लक्ष्णैः । तृतीयाविभक्त्यन्तपदं उपरि लिखित पदैः सह समस्यते। उदाहरणानि सन्ति मासपूर्वः, वाककलहः, अाचारश्लक्ष्णः, ...
• अा) कर्तृकरणे कृता बहुलं। ये ये करण शब्दाः तृतीयाविभक्त्यन्त पदैः, फलेन समस्यन्ते। उ -- नखभिन्नः, हरित्रातः, ...
• इ) अन्नेन व्यञ्जनम्। संस्कार द्रव्याः अन्नवाचिना समस्यन्ते। उ -- दध्योदनम्, क्षीरोदनम्, ...
• ई) भक्ष्येण मिश्रीकरणम्। मिश्रीकरणं भक्ष्यवाचिना च समस्यन्ते । उ - गुडपृथुकाः, गुडधानाः, ...

संक्षेप रामायणम् - २९

श्लोकः 

श्रृड्गिवेरपुरे सूतं गड्गाकूले व्यसर्जयत् । 

गुहमासाद्य धर्मात्मा निषादाधिपतिं प्रियम् ।। २९ ।। 

सन्धिः 

श्रृड्गिवेरपुरे + सूतम् = श्रृड्गिवेरपुरे सूतम्

सूतम् + गड्गाकूले = सूतं गड्गाकूले । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

गड्गाकूले + व्यसर्जयत् = गड्गाकूले व्यसर्जयत्

गुहम् + अासाद्य = गुहमासाद्य 

अासाद्य + धर्मात्मा = अासाद्य धर्मात्मा 

धर्मात्मा + निषादाधिपतिम् = धर्मात्मा निषादाधिपतिम्

निषादादिपतिम् + प्रियम् = निषादादिपतिं प्रियम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

Meaning: 

श्रृड्गिवेरपुरे =  Shringivera puram

सूतम् = charioteer

गड्गाकूले = near the banks of Ganga

व्यसर्जयत् = leave

गुहम् = Guha

अासाद्य = obtainable

धर्मात्मा = noble hearted

निषादाधिपतिं = chief of the hunters/tribals

प्रियम् = beloved

Summary: 

The charioteer (in Shringiverapuram) leaves them at the bank of Ganga where the beloved Guha, the noble hearted chief of the hunters ...  

संक्षेप रामायणम् - २८

श्लोकः

सीताप्यनुगता रामं शशिनं रोहिणी यथा । 

पौरैरनुगतो दूरं पित्रा दशरथेन च ।। २८ ।। 

सन्धिः 

सीता + अपि = सीता अपि । 

अपि + अनुगता = अप्यनुगता । स्वर सन्धिः - इको यणचि

अनुगता + रामम् = अनुगता रामम्

रामम् + शशिनम् = रामं शशिनम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

शशिनम् + रोहिणी = शशिनं रोहिणी । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

रोहिणी + यथा = रोहिणी यथा 

पौरैः + अनुगतः = पौरैरनुगतः । विसर्ग सन्धिः - रेफः - रो रि

अनुगतः + दूरम् = अनुगतो दूरम् ।  विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप््लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः -  अाद् गुणः

दूरम् + पित्रा = दूरं पित्रा । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

पित्रा + दशरथेन = पित्रा दशरथेन 

दशरथेन + च = दशरथेन च 

Meaning: 

सीता = Sita

अपि = also

अनुगता = followed

रामम् = Rama

शशिनम् = moon

रोहिणी = ? 

यथा = as

पौरैः = With the citizens

अनुगतः = follow

दूरम् = distance

पित्रा = father

दशरथेन = with Dasharatha

च = and

Summary: 

Sita also followed Rama just as moon ...  with the citizens and King Dasharatha following them for a distance

संक्षेप रामायणम् - २७

श्लोकः 

जनकस्य कुले जाता देवमायेव निर्मिता । 

सर्वलक्षणसम्पन्ना नारीणामुत्तमा वधूः ।। २७ ।। 

सन्धिः 

जनकस्य + कुले = जनकस्य कुले

कुले + जाता = कुले जाता

जाता + देवमाया = जाता देवमाया 

देवमाया + इव = देवमायेव । स्वर सन्धिः - अाद् गुणः

इव + निर्मिता = इव निर्मिता 

सर्वलक्षणसम्पन्ना + नारीणाम् = सर्वलक्षणसम्पन्ना नारीणाम् 

नारीणाम् + उत्तमा = नारीणामुत्तमा

उत्तमा + वधूः = उत्तमा वधूः 

Meaning:

जनकस्य = Janaka's

कुले = lineage

जाता = born

देवमाया = Divine magic 

इव = like

निर्मिता = built

सर्वलक्षणसम्पन्ना = enriched with all the auspicious signs

नारीणाम् = Women's

उत्तमा = excellent

वधूः = young wife/bride

Summary: 

Born in the Janaka dynasty, built like divine maya, enriched with all the auspicious signs of a woman, She (Sita) is a bride par-excellence.  

संक्षेप रामायणम् - २६

श्लोकः

भ्रातरं दयितो भ्रातुः सोभ्रात्रमनुदर्शयन् । 

रामस्य दयिता भार्या नित्यं प्राणसमा हिता ।। २६ ।। 

सन्धिः 

भ्रातरम् + दयितः = भ्रातरं दयितः । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

दियतः + भ्रातुः = दयितो भ्रातुः ।  विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप््लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः -  अाद् गुणः

भ्रातुः सः = भ्रातुः सः ।

सः + भ्रात्रम् = सोभ्रात्रम् ।  विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप््लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः -  अाद् गुणः

भ्रात्रम् + अनुदर्शयन् = भ्रात्रमनुदर्शयन् ।

रामस्य + दयिता = रामस्य दयिता 

दयिता + भार्या = दयिता भार्या 

भार्या + नित्यम् = भार्या नित्यम् 

नित्यम् + प्राणसमा = नित्यं प्राणसमा । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

प्राणसमा + हिता = प्राणसमा हिता 

Meaning: 

भ्रातरम् = Brother (द्वितीया)

दयितः = beloved

भ्रातुः = brother

सः = he

भ्रात्रम् = brotherhood (द्वितीया)

अनुदर्शयन् = show

रामस्य  = Rama's

दयिता = beloved (स्री)

भार्या = wife

नित्यम् = constantly/regularly/always

प्राणसमा = equal to life

हिता = well wisher

Summary: 

He (Lakshmana) showed what brotherhood is all about. Rama's beloved wife Sita, a constant well wisher, ... 

संक्षेप रामायणम् - २५

श्लोकः 

तं व्रजन्तं प्रियो भ्राता लक्ष्मणोऽनुजगाम ह । 

स्नेहाद्विनयसम्पन्नः सुमित्रानन्दवर्धनः ।। २५ ।।

सन्धिः 

तम् + व्रजन्तम् = तं व्रजन्तम् । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

व्रजन्तम् + प्रियः = व्रजन्तं प्रियः । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

प्रियः + भ्राता = प्रियो भ्राता ।  विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप््लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः -  अाद् गुणः 

भ्राता + लक्ष्मणः = भ्राता लक्ष्मणः 

लक्ष्मणः + अनुजगाम = लक्ष्मणोऽनुजगाम ।  विसर्ग सन्धिः - उकारः - अतो रोरप््लुतादप्‌लुते, स्वर सन्धिः -  अाद् गुणः, स्वर सन्धिः - एड् पदान्तादति

अनुजगाम + ह = अनुजगाम ह ।

स्नेहात् + विनयसम्पन्नः = स्नेहाद्विनयसम्पन्नः ।  व्यञ्जन सन्धिः - झलां जशोऽन्ते

विनयसम्पन्नः + सुमित्रानन्दवर्धनः = विनयसम्पन्नः सुमित्रानन्दवर्धनः

Meaning: 

तम् = him

व्रजन्तम् = at the end of his walk

प्रियः = loving

भ्राता = brother

लक्ष्मणः = Lakshmana

अनुजगाम = followed

ह = for the meter? 

स्नेहात् = for affection

विनयसम्पन्नः = rich in humility

सुमित्रानन्दवर्धनः = Sumitra's son ?

Summary: 

Affectionate brother Lakshmana/Sumitra's son follows Rama with humility

संक्षेप रामायणम् - २४

श्लोकः 

स जगाम वनं वीरः प्रतिज्ञामनुपालयन् । 

पितुर्वचननिर्देशात् कैकेय्याः प्रियकारणात् ।। २४ ।।

सन्धिः 

सः + जगाम = स जगाम ।  विसर्ग सन्धिः -  लोपः शाकल्यस्य

जगाम + वनम् = जगाम वनम्

वनम् + वीरः = वनं वीरः । व्यञ्जन सन्धिः - मोऽनुस्वारः 

वीरः + प्रतिज्ञाम् = वीरः प्रतिज्ञाम् ।

प्रतिज्ञाम + अनुपालयन् = प्रतिज्ञामनुपालयन्  ।

पितुः + वचन = पितुर्वचन । विसर्ग सन्धिः - रेफः - रो रि

वचन + निर्देशात् = वचन निर्देशात् 

निर्देशात् + कैकेय्याः = निर्देशात् कैकेय्याः 

कैकेय्याः + प्रियकारणात् = कैकेय्याः + प्रियकारणात् । विसर्ग सन्धिः - उपद्मानीयः - कुप्वो पौ

Meaning: 

सः =  He

जगाम = go 

वनम् = forest

वीरः = brave 

प्रतिज्ञाम् = promise/pledge

अनुपालयन् = take care of

पितुः = Father

वचन = words

निर्देशात् =  direction

कैकेय्याः =  Of Kaikeyi's

प्रियकारणात् = for the sake of ? 

Summary:

To take care of Dasharatha's promise, Rama was asked to go the forest, by the Father's orders (words) and for the sake of Kaikeyi's reason.